Maciej Michalski, Krzysztof Podemski
Monografia Historie wyparte. Antysemityzm na Uniwersytecie Poznańskim w latach 1919-1939. prezentuje wyniki kilkuletniej pracy członkiń i członków Komisji ds. badania przypadków prześladowania osób pochodzenia żydowskiego na Uniwersytecie Poznańskim przed II wojną światową oraz jej współpracowniczek i współpracowników. Powstanie Komisji i wyznaczenie celów jej pracy było wynikiem decyzji podjętej jesienią 2019 roku przez ówczesnego rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prof. Andrzeja Lesickiego, a powstanie tej książki jest efektem kontynuacji jego zamierzenia badawczego przez następczynię na urzędzie rektorskim – prof. Bogumiłę Kaniewską. Rektor Lesicki powołał komisję w składzie: prof. Anna Wolff-Powęska, prof. UAM Piotr Forecki, prof. UAM Maciej Michalski, prof. UAM Krzysztof Podemski (przewodniczący), prof. UAM Rafał Witkowski. Bezpośrednią przyczyną jej powstania była publikacja pisarza i dziennikarza Macieja Zaremby Bielawskiego, przywołująca podjętą w listopadzie 1937 roku decyzję Związku Lekarzy Państwa Polskiego o zamknięciu tego stowarzyszenia dla lekarzy pochodzenia żydowskiego. Następstwem wypowiedzi Zaremby Bielawskiego był jego apel z listopada 2018 roku do kanclerza Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu o umieszczenie na gmachu Collegium Maius tablicy przypominającej to wydarzenie. Rektor A. Lesicki nie wydał zgody na zawieszenie tablicy w proponowanej formie. Decyzja ta motywowana była przede wszystkim rzetelnością naukową, bowiem badania nad antysemityzmem na Uniwersytecie Poznańskim nigdy nie były systematycznie prowadzone. Rektor Lesicki wychodząc z założenia, że problematyka ta wymaga naukowego rozpoznania, latem 2019 roku podjął decyzję o powołaniu wyżej wspomnianej komisji.
Autorki i Autorzy zgormadzonych w tej monografii tekstów przedstawiają dwudziestoletnią historię żydowskich studentek i studentów na Uniwersytecie Poznańskim w okresie od powstania uczelni wiosną 1919 roku do wybuchu II wojny światowej jesienią 1939 roku. Prezentowane w publikacji artykuły, zgodnie z celami prac komisji, skupiają się głównie na rożnych formach przemocy antysemickiej dotykającej żydowskich studentów i studentki ze strony polskiej większości. Ta zasadnicza problematyka zarysowana została na tle dziejów antysemityzmu na uniwersytetach w Europie Środkowej, międzywojennej historii Poznania – miasta, w którym, szczególnie w latach trzydziestych XX wieku, antysemityzm był wszechobecny, a także w kontekście głosów polskich międzywojennych intelektualistów.
Z przeprowadzonych przez Autorki i Autorów zamieszczonych w prezentowanej pracy analiz wynika, że u zarania XX wieku narodowodemokratyczna ideologia mieszczaństwa i nielicznej poznańskiej polskiej inteligencji postrzegała polską społeczność w ramach dominującej wówczas ideologii nacjonalistycznej czystości narodowej. Po powstaniu państwa polskiego w 1918 roku i włączeniu w jego skład Poznania i Wielkopolski w 1919 roku rozpoczęło się masowe opuszczenie miasta przez Niemców i identyfikujących się z niemieckością Żydów. Wówczas to pojawiła się nadzieja na powstanie jednolitego narodowo Poznania i Wielkopolski. Rodzący się wówczas strach przed migracją Żydów z dawnego Królestwa Polskiego można interpretować właśnie w takim kontekście jako zagrożenie dla pojawiającej się szansy stworzenia monolitycznej narodowo przestrzeni. Dopiero w początku lat dwudziestych, w mieście, w którym mieszkało około 1,5 procent Żydów, zaczęły pojawiać się na szerszą skalę hasła, które miały już charakter antysemicki oraz niezwiązany z realną bytnością tej grupy religijnej i narodowej w Poznaniu. Z prezentowanych w niniejszej książce analiz wynika, że jednym z rozsadników antysemickich idei w mieście był między innymi Uniwersytet Poznański, lokalna odmiana Alma Mater antisemitica. Rozpowszechniana wówczas przez nacjonalistycznie zorientowaną młodzież figura „wyobrażonego Żyda” skutecznie zatruwała i tak już nienajlepsze relacje między mniejszościową, niekiedy śladową grupą żydowskich studentów i większościową grupą pozostałych – w przeważającej liczbie polskich i katolickich – studentów.
Członkowie rektorskiej komisji, ze względu na swoje zainteresowania badawcze, opracowywali różne aspekty antysemickiej przemocy na Uniwersytecie Poznańskim. Komisja także zaprosiła do współpracy uczone i uczonych, których analizy wzbogacały prace zespołu i uzupełniały nieobjęte dotychczasowymi badaniami obszary. Ostatecznie korpus tekstów został podzielony na trzy części. Pierwsza prowadzi od badań Anny Wolff-Powęskiej obejmujących szeroki środkowoeuropejski kontekst rozprzestrzeniania się antysemityzmu na uniwersytetach, przez relację Krzysztofa Podemskiego na temat reakcji polskich intelektualistów okresu międzywojennego, a szczególnie socjologów, na treści antysemickie. W tej samej grupie tekstów znajduje się artykuł Rafała Witkowskiego, w którym autor omawia kontekst obecności Żydów w Poznaniu i Wielkopolsce w okresie pierwszych dziesięcioleci XX wieku i tekst Macieja Michalskiego, w którym autor prezentuje historię relacji między Uniwersytetem Poznańskim i jego władzami a żydowskimi studentkami i studentami oraz między żydowskimi a polskimi studentkami i studentami. Druga grupa tekstów ma charakter podstawowych badań archiwalnych i omawia żydowskie studentki i studentów Uniwersytetu Poznańskiego jako grupę społeczną. Półtoraroczne badania archiwalne zaowocowały dwoma tekstami, których autorkami są Celina Barszczewska, Oliwia Gromadzka, Magdalena Patrzałek-Graś i Agnieszka Zawisza. Pierwszy tekst omawia strukturę i stan zachowania archiwaliów osobowych żydowskich studentek i studentów. Drugi zaś jest próbą zarysowania zbiorowego portretu żydowskich studentek i studentów Uniwersytetu Poznańskiego w okresie międzywojennym. W tej samej części znajduje się artykuł Macieja Michalskiego na temat statystycznego ujęcia społeczności żydowskich studentek i studentów. Wreszcie trzecia grupa tekstów omawia antysemickie działania i praktyki polskich studentów Uniwersytetu Poznańskiego w okresie międzywojennym oraz antysemicką atmosferę Poznania lat trzydziestych XX wieku. Piotr Forecki w obszernym studium skupił się na roli polskich studentów i funkcjonujących na uczelni studenckich organizacji w rozprzestrzenianiu się antysemityzmu, a także na ich udziale w aktach przemocy wobec żydowskich studentek i studentów. Polską i zagraniczną prasę jidyszową w kontekście doniesień na temat wydarzeń z Uniwersytetu Poznańskiego analizowała Aleksandra Gluba-Pieprz. Rafał Witkowski przedstawił wydarzenia związane z uchwaleniem w 1937 roku w Poznaniu przez nadzwyczajny walny zjazd Związku Lekarzy Państwa Polskiego paragrafu aryjskiego, obejmującego członków tej zawodowej organizacji. Bogumiła Kaniewska i Maciej Michalski opracowali analizę treści poznańskiej prasy antysemickiej z lat trzydziestych XX wieku w kontekście budowania wrogiej postaci Żyda i sprzyjającej mu zdrajczej figury „szabesgoja”. Bliźniacze badania, związane z analizą prasy antysemickiej, ale w kontekście zamieszczanych w niej antysemickich rysunków, przeprowadziła Agnieszka Baszko. Uzupełnieniem artykułów analitycznych jest prezentacja wyboru źródeł, ściśle powiązanych z przedstawionymi artykułami, przygotowana przez Małgorzatę Praczyk i Tomasza Schramma.
