22 maja 2020

w sprawie badań nad prześladowaniem studentów żydowskich na Uniwersytecie Poznańskim w dwudziestoleciu międzywojennym

Pragnę poinformować, że 4 października 2019 roku powołałem Komisję ds. badania przypadków prześladowania osób pochodzenia żydowskiego na Uniwersytecie Poznańskim w latach przed II wojną światową. W skład Komisji weszli naukowcy o ugruntowanym autorytecie, przedstawiciele różnych dyscyplin humanistyki (historii, socjologii, politologii), pracujący na naszym Uniwersytecie. Są to: prof. Anna Wolff-Powęska, prof. UAM dr hab. Krzysztof Podemski, prof. UAM dr hab. Rafał Witkowski, prof. UAM dr hab. Maciej Michalski oraz prof. UAM dr hab. Piotr Forecki. Zależało mi na tym, by prowadzone nad tą problematyką badania miały interdyscyplinarny wymiar i charakteryzowały się możliwie szerokim spojrzeniem.

Obchody 100-lecia istnienia Uniwersytetu w Poznaniu były świętem, przy okazji którego szczyciliśmy się doniosłymi i chwalebnymi wydarzeniami w dziejach naszej Alma Mater. Badania prowadzone z tej okazji nad historią Uniwersytetu pokazały jednak, że zdarzały się w jego przeszłości także i trudne oraz haniebne momenty.  W początkach istnienia uczelni taką ciemną, niezbadaną dotąd kartą dziejów Uniwersytetu Poznańskiego był antysemityzm części studentów i części kadry profesorskiej. Chcąc dać świadectwo prawdzie, postanowiłem zainicjować badania nad tą kwestią. Wyniki prac Komisji nad antysemityzmem na Uniwersytecie Poznańskim przed II wojną światową zostaną zaprezentowane na konferencji naukowej pt. Między uprzedzeniem a przemocą. Dyskryminacja Żydów na Uniwersytecie Poznańskim w dwudziestoleciu międzywojennym, a następnie w publikacji książkowej wydanej w Wydawnictwie Naukowym UAM. Z powodu trwającej pandemii SARS-CoV-2 nie mogę obecnie ustalić daty konferencji, która pierwotnie miała odbyć się w czerwcu tego roku. O jej terminie poinformuję Państwa, kiedy tylko będzie możliwe jego dokładne wyznaczenie.

Poznań, 07.06.2019

Szanowni Państwo,

do rektorów czterech uczelni Poznania – Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Uniwersytetu Przyrodniczego i Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego – dotarł dzisiaj list otwarty podpisany przez Pana Marcina Oźminkowskiego i kilkadziesiąt innych osób, w tym wielu członków społeczności naszego Uniwersytetu.

List zwraca uwagę na przykre, wręcz haniebne fakty z historii Uniwersytetu Poznańskiego, kiedy to studenci pochodzenia żydowskiego padali ofiarą prześladowań czy wręcz agresji. Takie niechlubne zjawiska jak getto ławkowe, numerus clausus lub numerus nullus rzucają cień na stuletnie dzieje naszej uczelni i niepodległej Polski. Antysemityzm nie ominął przed laty uczelni wyższych, w tym także naszego Uniwersytetu. Chociaż trudno byśmy ponosili bezpośrednią odpowiedzialność za wydarzenia sprzed osiemdziesięciu lat, jednak mnie, któremu Państwo zaufaliście, powierzając funkcję rektora, jest dziś wstyd za tamte wydarzenia i wyrażam głęboki żal z powodu antysemickich praktyk, do których dochodziło na Uniwersytecie Poznańskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Składając wyrazy ubolewania, przepraszam wszystkich, w których pamięci te bolesne wydarzenia zapisały się jako krzywdy, dotykające ich krewnych lub bliskich.

Kwestie, na które zwracają uwagę sygnatariusze listu, nie są nieznane, jednak z pewnością zasługują na dokładniejsze zbadanie i opisanie. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu nigdy nie wypierał się swej historii, także w jej ciemnych odcieniach, zawsze też wspierał badania nad wszelkimi przejawami antysemityzmu w dziejach naszej kultury i polityki. Zgadzając się z postulatem, iż w roku stulecia powinniśmy zmierzyć się także z niechlubnymi faktami z przeszłości, zwracam się z prośbą do specjalistów z grona naszych uczonych – historyków, socjologów, prawników i innych – o podjęcie stosownych badań w tym zakresie. Jesteśmy do nich zobowiązani jako spadkobiercy uniwersyteckiej tradycji, a upowszechnienie wyników takich badań – choćby w postaci monografii – będzie najlepszym wyrazem naszej pamięci o ofiarach tych smutnych wydarzeń, symbolicznym gestem ekspiacji, znakiem odpowiedzialności za przeszłość i troski o lepszą, piękniejszą przyszłość.

prof. UAM dr hab. Andrzej Lesicki

Poznań, 6 czerwca 2019

Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Prof. UAM dr hab. Andrzej Lesicki,
Przewodniczący Międzyuczelnianego Komitetu Obchodów 100-lecia Uniwersytetu Poznańskiego

Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Prof. dr hab. Andrzej Tykarski

Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
Prof. dr hab. Jan Pikul

Jego Magnificencja Rektor Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
Prof. AWF dr hab. Dariusz Wieliński

i

Szanowni Panowie Rektorzy, 

w wywiadzie dla Gazety Wyborczej (Magazyn Świąteczny 20-22.04.2019 r., s. 40-41) Maciej Zaremba Bielawski opowiedział o tym, jak chciał ufundować tablicę przy wejściu do Collegium Maius z następującym tekstem: „W tym budynku 17 października 1937 r. walny zjazd Związku Lekarzy Państwa Polskiego wprowadził do statutu ‘paragraf aryjski’, który lekarzy żydowskiego pochodzenia wykluczył ze Związku. Celem ZLPP było wyrugowanie Żydów z profesji lekarza”. Osiemdziesiąt lat wcześniej, w 1938 roku, matka Zaremby Bielawskiego, Lilia Immerdauer nie została przyjęta na studia medyczne z powodu tzw. numerus nullus. I choć nie było to w Poznaniu, tylko w Krakowie, a Związek Lekarzy Państwa Polskiego był organizacją niezależną od Uniwersytetu Poznańskiego, to problem antysemityzmu w dwudziestoleciu międzywojennym dotyczy także naszej uczelni. Dlatego głęboko poruszyła nas informacja, że Senat UAM nie zajmie się w tym roku sprawą tej tablicy.

Nikt z żyjących obecnie nie ponosi osobistej odpowiedzialności za haniebne antysemickie praktyki stosowane w przeszłości na polskich uczelniach, szczególnie w latach 30-tych XX wieku. Jednocześnie jednak wszyscy odpowiadamy za nasze dzisiejsze działania, za to czy potrafimy mówić nie tylko o jasnych, ale i ciemnych kartach naszej historii. Tego wymaga elementarne poczucie sprawiedliwości, to nasza powinność wobec osób w przeszłości dyskryminowanych lub wykluczonych ze społeczności akademickiej. Milcząc na temat getta ławkowego, numerus clausus czy numerus nullus, stawalibyśmy bliżej sprawców, zamiast ich ofiar.

Jesteśmy przekonani, że w roku jubileuszu 100-lecia Uniwersytetu Poznańskiego nie powinno zabraknąć uczciwego zmierzenia się z tym fragmentem naszej historii oraz symbolicznego gestu przeproszenia i upamiętnienia pokrzywdzonych. Dlatego zwracamy się do Panów Rektorów o przedstawienie Senatom uczelni poniższego projektu uchwały, wyrażając nadzieję, że stanie się ona impulsem do dokładnego zbadania i opisania antysemickich praktyk stosowanych na Uniwersytecie Poznańskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Projekt uchwały:

My, członkowie Senatu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Senatu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Senatu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu oraz Senatu Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, wyrażamy głęboki żal z powodu antysemickich praktyk, do których dochodziło na Uniwersytecie Poznańskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a w szczególności w latach 30-tych XX wieku. Getto ławkowe, numerus clausus czy numerus nullus to haniebne karty naszej historii. Przepraszamy naszych współobywateli pochodzenia żydowskiego, których dotknęły powyższe działania, przepraszamy także wszystkich ich żyjących krewnych, którzy po dziś dzień noszą w sobie traumatyczne wspomnienie tych wydarzeń.

Podejmujemy tę uchwałę, w roku jubileuszu 100-lecia Uniwersytetu, w przekonaniu, że naszym obowiązkiem jest przedstawiać historię taką, jaką ona jest, że to kwestia uczciwości wobec minionych i przyszłych pokoleń. Podejmujemy tę uchwałę także w przekonaniu, że jakkolwiek nie mamy wpływu na to, co działo się przed ponad 80 laty, to powinniśmy dzisiaj jasno stanąć po stronie ofiar. To jest też potrzebne nam i naszym dzieciom.

Uważamy za konieczne, aby pamięć o tamtych antysemickich praktykach oraz osobach pokrzywdzonych znalazła stałe miejsce w murach naszych uczelni. Przypominać o tym powinny m.in. tablice umieszczone w budynkach Uniwersytetu, informacje na stronach internetowych uczelni oraz wydawane przez nas publikacje. Uznajemy także potrzebę dokładnego zbadania i opisania problemu antysemityzmu na Uniwersytecie Poznańskim, wyrażając przekonanie, że uczciwe zmierzenie się z własną historią jest warunkiem budowania dobrej przyszłości.

Sygnatariusze listu:

Marcin Oźminkowski, Hanna Trzebna, prof. zw. dr hab. Jacek Wachowski (UAM), prof. zw. dr hab. Przemysław Czapliński (UAM), dr hab. Elżbieta Winiecka, prof. UAM, prof. dr hab. Jerzy Fiećko, dr hab. Magda Potok, prof. UAM, prof. dr hab. Barbara Sienkiewicz, dr hab. Dobrochna Dabert, prof. UAM, prof. dr hab. Katarzyna Kuczyńska-Koschany, dr hab. Krzysztof Gajda, dr hab. Krzysztof Kurek, prof. UAM, dr hab.Tomasz Mika, prof. UAM, dr Anita Jarzyna (absolwentka UAM), dr Dorota Masłej, dr Olga Ziółkowska, dr hab. Rafał Rosół, prof. UAM, dr hab. Maria Marcinkowska-Rosół, prof. UAM, dr hab. Anna Gawarecka, prof. UAM, Anna Butler, dr hab. Rafał Dobek, prof. UAM, Agata Patalas (absolwentka UAM), Zbigniew Pakuła, dziennikarz, mgr Jakub Misun (doktorant na UAM), mgr Beata Koper (doktorantka UAM), Hanka Grupińska, Magdalena Frukacz (absolwentka UAM), Renata Ziomkiewicz-Raduła (absolwentka UAM), Maciej Raduła, Tomasz Kaczmarek, dr hab. Marcin Jaworski (UAM), Joanna Bednarek (doktorantka UAM), Renata Racinowska (absolwentka UAM), prof. dr hab. Piotr Urbański, dr hab. Izabela Lis-Wielgosz, prof. UAM, dr hab. Błażej Warkocki, dr Emilia Kledzik (UAM), Emilia Szulc, (absolwentka UAM), dr Małgorzata Praczyk (UAM), dr hab. Maciej Michalski, prof. UAM, Błażej Wandtke, dziennikarz, dr Maciej Moszyński, Bartosz Nowakowski, mgr Piotr Kuligowski (doktorant, UAM), mgr Krzysztof Justynowicz (UE w Poznaniu), Marcin Mokry, dr hab. Marek Mikołajczyk, prof. UAM, dr hab. Krzysztof Rzepa, prof. UAM, dr hab. Sven Sellmer, prof. zw. dr hab. Maria Kwiatkowska-Ratajczak (UAM), mgr Michał Ratajczak (absolwent UAM), dr hab.Beata Gromadzka prof. UAM, dr hab. Jerzy Kaniewski, prof. UAM, Krzysztof Grabaż Grabowski, Marta Moszyńska (absolwentka UAM),  Magdalena Kosakowska, dr hab. Rafał Koschany, Adam Szulc, dr Magdalena Połczyńska, Katarzyna Oźminkowska, mgr Magdalena Jankowska, Paweł Erdmann, dr hab. Piotr Forecki (UAM), dr Krystian Szadkowski (UAM), dr Justyna Budzińska (UAM), Patrycja Bartoszewicz (absolwentka UAM), Łukasz Goździor, dr Mikołaj Ratajczak (IFiS PAN, “Praktyka Teoretyczna”, absolwent UAM), Maria Świątkowska-Pakuła, Ewa Wójciak,Tadeusz Janiszewski, Marcin Kęszycki, Adam Borowski, Jacek Chmaj (zespół Teatru Ósmego Dnia), Barbara Kwiecińska-Kielczyk, dziennikarka (absolwentka UAM), dr Justyna Budzińska (UAM), Agnieszka Paczkowska, Maria Filipek-Pietraszewska, absolwentka UAM, prof. dr hab. med. Małgorzata Wierusz-Kozłowska, mgr Eugenia R. Dabertowa, emerytowany pracownik UAM, Nina Nowakowska, dziennikarka, Marta Wróbel, Arkadiusz Wróbel, Ewa Siarkiewicz Bivand, pracownik UAM w latach 1973-1982, Roger Bivand, pracownik UAM w latach 1975-1982, Hanna Wolnik-Szumlewicz, Sebastian Szumlewicz, prof. dr hab. Jakub Wojtkowiak (UAM), Krzysztof Kiemel (absolwent UAM), Aleksandra Bessert, dziennikarka

Sztokholm, 7 listopada 2018

Pan dr. Marcin Wysocki
Kanclerz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
Poznań

Szanowny Panie,
z rektoratu Uniwersytetu otrzymałem informację, że do Pana powinienem się zgłosić z niniejszym wnioskiem.
Mam zamiar ufundować tablicę pamiątkową przy wejściu do Collegium Maius przy ulicy Fredry 10.
Jest tam już jedna tablica, upamiętniająca harcerzy, którzy w marcu 1940 roku na dachu budynku wywiesili pol­ską flagę.  Moja donacja dotyczy wydarzenia z lat 30-tych.
Tekst, który chciałbym zamieścić:

W tym budynku 17 października 1937 roku walny zjazd Związku Lekarzy Państwa Polskiego wprowadził do statutu „para­graf aryjski”, który lekarzy żydowskiego pochodzenia wykluczył ze Związku. Celem ZLPP było wyrugowanie Żydów z profesji lekarza.

Uważam, że taka tablica powinna się tam znaleźć w celach edukacyjnych. Ten znaczący fakt historyczny nie jest znany szerszej publiczności, ani nawet, jak rozumiem, w środowisku historyków. Szersze omówienie tego wydarzenia można znaleźć w mojej książce, która wyjdzie w grudniu nakładem wydawnictwa Karakter w Krakowie. A źródła są dostępne w BN, między innymi w związkowym piśmie ZLPP „ Życie lekarskie” 1937-1939.

Wierzę, że UAM uzna za stosowne umieścić przy Fredry 10 taką tablicę.  Będę bardzo zobowiązany za odpowiedź.

Z wyrazami szacunku
Maciej Zaremba Bielawski
Sztokholm

Kopia:
Rektor UAM prof. Andrzej Lesicki