Krzysztof Podemski

Artykuł jest próbą rekonstrukcji socjologicznego dyskursu w Polsce 1918-1939, dotyczącego relacji polsko-żydowskich. Celem tekstu jest pokazanie socjologicznych interpretacji konfliktu politycznego na polskich uniwersytetach, relacji polsko-żydowskich oraz antysemityzmu „oczami” socjologów epoki, której dotyczy publikacja. Podstawowym źródłem są teksty polskich i żydowskich socjologów publikowane w Polsce w okresie 1918-1939 

Socjologowie czynni naukowo w dwudziestoleciu międzywojennym, mimo ideowych i pokoleniowych różnic, byli zdecydowanie krytyczni wobec doktryn i teorii rasistowskich. Jeżeli posługiwali się pojęciem „rasa”, jak czynili to we wczesnych fazach naukowego rozwoju Krzywicki i Znaniecki, to jedynie w znaczeniu kulturowym, a nie biologicznym. O ile jeszcze we wczesnej twórczości Znanieckiego można znaleźć teksty, które zwłaszcza z dzisiejszej perspektywy można interpretować jako antysemickie, to trudno taki wydźwięk zarzucić późniejszym tekstom zarówno samego Znanieckiego, jak i wypowiedziom innych czołowych polskich socjologów. Uczeni ci w swoich analizach naukowych, jak i w publicystyce czy wystąpieniach publicznych sprzeciwiali się ksenofobii, nacjonalizmowi i przemocy, choć jednocześnie próbowali zrozumieć ich społeczne korzenie. Jedni, zwłaszcza Stefan Czarnowski, Aleksander Hertz, Ludwik Krzywicki, Stanisław Ossowski poszukiwali wyjaśnienia antysemityzmu, w tym agresji na uczelniach, w nierównościach klasowych i uwarunkowaniach ekonomicznych. Inni, Jan St. Bystroń, także Stefan Czarnowski, Florian Znaniecki szukali odpowiedzi na pytanie o fenomen polskiego antysemityzmu w specyfice historycznej i kulturowej Polaków, w tym w roli katolicyzmu w tożsamości polskiego chłopa i szlachcica. A. Hertz i F. Znaniecki zwracali także uwagę na specyfikę historyczną i kulturową Żydów, zwłaszcza na życie w diasporze i kastowość, odcinającą wyznawców judaizmu od innych mieszkańców Polski. J.S. Bystroń, A. Hertz i F. Znaniecki zwracali także uwagę na uniwersalne zjawisko megalomanii narodowej i przeciwstawienia „swoich” i „obcych” oraz na warunki historyczne, w których rośnie ekspansja ideologii rasistowskiej. Wreszcie, polscy socjologowie potrafili indywidualnie, jak Stefan Czarnowski, Ludwik Krzywicki i Leon Petrażycki oraz zbiorowo, jak Jan St. Bystroń, Stefan Czarnowski, Józef Chałasiński, Ludwik Krzywicki, Maria i Stanisław Ossowscy oraz Florian Znaniecki publicznie protestować przeciwko antysemityzmowi na polskich uczelniach. W drugiej połowie lat trzydziestych. Nie byli oczywiście jedynymi intelektualistami czy uczonymi, którzy wyrażali swój sprzeciw wobec przemocy na uczelniach, ale obecność tak znacznej części tych nielicznych adeptów młodej dziedziny wiedzy, jaką była wtedy socjologia, warta jest odnotowania.